Wstrząs, jakim był dla całego kraju pierwszy rozbiór Rzeczypospolitej, wzmógł jeszcze dążenia reformatorskie oświeconej części społeczeństwa polskiego. Celem zabiegów było wzmocnienie uszczuplonego terytorialnie państwa. Likwidacja zakonu Jezuitów, rozpoczęta wygnaniem ich z Portugalii w 1758 r. a zakończona breve kasacyjnym papieża Klemensa XIV z 1773 r. spowodowała ostry kryzys szkolnictwa wszystkich krajów katolickich. Dobra jezuickie zostały przekazanie do skarbu państwa jako fundusz szkolny.
Wokół sprawy urządzania szkolnictwa w Polsce wywiązała się w sejmie ożywiona dyskusja, inspirowana szkolnymi reformami we Francji i Austrii, która ostatecznie 14.X.1773 roku, na wniosek króla Stanisława Augusta Poniatowskiego doprowadziła do powołania Komisji Edukacji Narodowej, w składzie czterech senatorów i czterech członków izby poselskiej. Była to pierwsza w Polsce i Europie państwowa instytucja oświatowa. Przed tą całkowicie nową instytucją postawiono zadanie odbudowy systemu oświaty w Rzeczypospolitej. W pierwszej kolejności zadbano o finansowe podstawy funkcjonowania szkół. Przeznaczono na ten cel dobra pozostałe po kasacie Jezuitów i chociaż przy okazji ich nadawania nowym właścicielom popełniono mnóstwo nadużyć, przyjęte rozwiązanie okazało się skuteczne. Obdarowani dobrami pojezuickimi byli zobowiązani do odprowadzania pewnej części dochodów z tych dóbr na fundusz komisji.
Zasługi Komisji są niezaprzeczalne- stworzyła podwaliny nowoczesnego szkolnictwa polskiego, zmodyfikowała i unowocześniła programy oraz opracowała nowe podręczniki. Dzięki KEN w Rzeczpospolitej doby rozbiorów udało się wprowadzić jednolity i hierarchiczny system szkolnictwa, zorganizowany według klucza terytorialnego oraz zreformować uniwersytety.
Starając się nadać wysoki prestiż zawodowi nauczycielskiemu powołała stan akademicki jako organizację nauczycieli oraz wprowadziła pierwszych świeckich nauczycieli do szkół. Wychowanie w prowadzonych przez siebie szkołach narodowych przesyciła Komisja duchem obywatelskim i patriotycznym, a za swe naczelne zadanie uznała wychowanie nowego pokolenia Polaków- obywateli i patriotów, świadomie i z zaangażowaniem współdecydujących o losach ojczyzny. Powołanie Komisji Edukacji Narodowej stanowi niewątpliwie jasny punkt w dramatycznej polskiej historii, a co istotne i nie tracące swej aktualności- jest przykładem konstruktywnej pracy prowadzonej ponad podziałami światopoglądowymi czy politycznymi w imię dobra państwa i narodu.
Wybrane źródła informacji:
- Dzieje oświaty polskiej do roku 1795 / Ryszard Wroczyński. - Warszawa : Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1983.
- Historia wychowania. T. 1 / pod red. Łukasza Kurdybachy ; Pracownia Dziejów Oświaty PAN. - Warszawa : Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1965.
- Historia wychowania. T. 1, Do Wielkiej Rewolucji Francuskiej / Stanisław Litak. - Wyd. 2 popr. i uzup., dodr. - Kraków : "WAM" : "Ignatianum", 2006.
- Komisja Edukacji Narodowej – geneza powstania
- 245 lat temu powołano Komisję Edukacji Narodowej
- Komisja Edukacji Narodowej - oświecony jak Polak - słuchowisko
- Komisja Edukacji Narodowej - Film
