Pedagogiczna Biblioteka Wojewódzka w Przemyślu

Aresztowanie przez NKWD przywódców Polskiego Państwa Podziemnego
- 27-28 marca 1945 roku


 Ława oskarżenia w procesie szesnastu – Moskwa, czerwiec 1945 roku. Domena publiczna. Źródło: wikipedia.org

27 i 28 marca 1945 r aresztowani zostali przez NKWD w Pruszkowie, a następnie przewiezieni do Moskwy i osadzeni w więzieniu na Łubiance Przywódcy Polskiego Państwa Podziemnego.

W sowieckim więzieniu znalazło się 16 przywódców niepodległościowego podziemia: ostatni dowódca AK gen. Leopold Okulicki „Niedźwiadek", wicepremier i delegat Rządu na Kraj Jan Stanisław Jankowski, przewodniczący Rady Jedności Narodowej Kazimierz Pużak z Polskiej Partii Socjalistycznej oraz Kazimierz Bagiński, Adam Bień i Stanisław Mierzwa ze Stronnictwa Ludowego, Stanisław Jasiukowicz, Kazimierz Kobylański, Zbigniew Stypułkowski i Aleksander Zwierzyński ze Stronnictwa Narodowego, Józef Chaciński i Franciszek Urbański ze Stronnictwa Pracy, Eugeniusz Czarnowski i Stanisław Michałowski ze Zjednoczenia Demokratycznego, Antoni Pajdak z Polskiej Partii Socjalistycznej oraz Józef Stemler-Dąbski z Departamentu Informacji i Prasy Delegatury.

Aresztowani przez NKWD członkowie polskiej delegacji, po blisko trzymiesięcznym śledztwie, 18 czerwca 1945 r. stanęli w Moskwie przed Kolegium Wojskowym Sądu Najwyższego ZSRR. Na ławie oskarżonych w moskiewskiej Sali Kolumnowej Domu Związków Zawodowych zasiadło 15 przywódców Polskiego Państwa Podziemnego (Antoni Pajdak sądzony był w odrębnym procesie). Procesowi przewodniczył gen. Wasilij Ulrych, prokurator znany z pokazowych procesów politycznych z lat trzydziestych. Obok niego w składzie sędziowskim byli także Generalny Prokurator Wojskowy ZSRR gen. N. Afanasjew oraz gen. R. Rudenko, który reprezentował później Związek Sowiecki w Procesie Norymberskim.

W akcie oskarżenia stwierdzono m.in. „nielegalność" Armii Krajowej oraz Rady Jedności Narodowej. Oskarżonym zarzucono zajmowanie się „terrorystycznymi aktami dywersji" i „szpiegostwem" na tyłach Armii Czerwonej, a także przygotowywanie planu „wystąpienia wojennego w bloku z Niemcami przeciwko ZSRR". W czasie procesu przesłuchano również złamanych podczas sowieckiego śledztwa żołnierzy AK, którzy obciążali gen. Okulickiego i AK, mówiąc o rzekomej współpracy z Niemcami i działaniach przeciwko Armii Czerwonej.

Odpowiadając na zarzuty o kolaborację z Niemcami gen. Okulicki w wygłoszonym oświadczeni stwierdził m.in.: Nie możecie nam dowieść, że nie walczyliśmy z Niemcami. (...) Najlepsi patrioci i demokraci brali udział w tej walce. (...) Oskarżenia o współpracę z Niemcami to (...) pozbawienie honoru, to (...) oskarżenie narodu polskiego o to, że brał udział w podziemnej walce.

21 czerwca 1945 r. ogłoszono wyrok. Gen. Okulicki skazany został na 10 lat więzienia, Jankowski na 8 lat, Bień i Jasiukowicz na kary po 5 lat, Pużak na 1,5 roku, Bagiński na rok, Zwierzyński na 8 miesięcy, Czarnowski na 6 miesięcy, Mierzwa, Stypułkowski, Chaciński i Urbański na 4 miesiące. Michałowski, Kobylański i Stemler-Dąbski zostali uniewinnieni.

Wybrane źródła informacji:

• Generał Iwanow zaprasza : przywódcy podziemnego państwa polskiego przed sądem moskiewskim / Eugeniusz Duraczyński. - Warszawa : "Alfa", 1989. 
  Przeworsk GK 36669
• Polska - losy państwa i narodu 1939-1989 / Andrzej Friszke. - Warszawa : "Iskry", 2003. 
  Przemyśl GP 92885, GP 93297
• Rozwiązanie Armii Krajowej i proces szesnastu / Michał Siedziako. - Warszawa : %b Edipresse-Kolekcje : Bellona, 2019. 
  Przemyśl GP 113886
• Proces szesnastu / Jerzy Kochanowski. - Warszawa : Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, 1993. 
  Przemyśl GP 11162
• Oświadczenie Rządu Polskiego w Londynie w sprawie procesu w Moskwie