Pedagogiczna Biblioteka Wojewódzka w Przemyślu

Wybuch insurekcji kościuszkowskiej - 24 marca 1794 roku


Gen. Tadeusz Kościuszko, Najwyższy Naczelnik Siły Zbrojnej Narodowej w insurekcji 1794 roku,
portret pędzla Kazimierza Wojniakowskiego sprzed 1812 roku. Domena publiczna. Źródło: wikipedia.org

Insurekcja kościuszkowska (powstanie kościuszkowskie) wybuchło wkrótce po dokonaniu drugiego rozbioru Polski. Były to ostatnie próby ratowania Rzeczpospolitej przed całkowitym upadkiem.

Sytuacja Polski po drugim rozbiorze stawała się coraz bardziej tragiczna. Gospodarka upadała, na terenie kraju pojawiało się coraz więcej rosyjskich wojsk. Rosjanie przejmowali kontrolę nad państwem. Niemniej Polacy nie mieli zamiaru biernie przyglądać się, jak Rosja do reszty rozbija państwo polskie.

Bezpośrednią przyczyną wybuchu insurekcji kościuszkowskiej była decyzja Rady Nieustającej dotycząca redukcji o połowę wojska Rzeczpospolitej oraz przymusowego werbunku do wojska pruskiego i rosyjskiego.

Insurekcja kościuszkowska rozpoczęła się, de facto, 12 marca 1794 roku, kiedy generał Antoni Madaliński odmówił wykonania rozkazu dotyczącego redukcji swojej jednostki. Jednak za datę oficjalnego rozpoczęcia powstania uznaje się dzień 24 marca, kiedy Tadeusz Kościuszko złożył w Krakowie ślubowanie. Po mszy w kościele kapucynów, Kościuszko udał się na krakowski rynek, gdzie złożył uroczystą przysięgę o następującej treści: „Ja, Tadeusz Kościuszko, przysięgam w obliczu Boga całemu Narodowi Polskiemu, iż powierzonej mi władzy na niczyj prywatny ucisk nie użyję, lecz jedynie jej dla obrony całości granic, odzyskania samowładności Narodu i ugruntowania powszechnej wolności używać będę. Tak mi Panie Boże dopomóż i niewinna męka Syna Jego”.

Przebieg powstania kościuszkowskiego:

• 4 kwietnia - doszło do pierwszej bitwy oddziałów Kościuszki z wojskiem rosyjskim pod Racławicami, pomimo niezbyt dużego znaczenia militarnego, wygrana bitwa pozwoliła podnieść morale powstańców.
• 16 kwietnia - ogłoszono powstanie Wielkiego Księstwa Litewskiego, jego konsekwencje to wybuch powstania na Litwie i przyłączenie się do insurekcji koronnej.
• 7 maja - Kościuszko ogłasza uniwersał połaniecki, który przyznawał chłopom pańszczyźnianym ograniczoną wolność osobistą; miał przyczynić się do umożliwienia chłopom walk w armii i legalizował powstanie oddziałów kosynierów.
• 6 czerwca - Polacy doznają porażki w bitwie z wojskami prusko-rosyjskimi pod Szczekocinami, straty to ponad 2000 żołnierzy, w tym dowódcy: Józef Wodzicki i Jan Grochowski.
• 8 czerwca - porażka wojsk generała Józefa Zajączka w bitwie pod Chełmem.
• Od 13 lipca do 6 września wojska rosyjsko-pruskie nieskutecznie oblegały Warszawę.
• 19 września - przegrana powstańców w bitwie pod Terespolem.
• 10 października - bitwa pod Maciejowicami; w wyniku porażki Tadeusz Kościuszko dostaje się do niewoli, a parę dni później na stanowisku dowódcy powstania zastępuje go Tomasz Wawrzecki.
• 5 listopada - kapitulacja Warszawy.

Był to niemal ostatni akt insurekcji kościuszkowskiej. 16 listopada 1794 roku Tomasz Wawrzecki złożył kapitulację przed generałem Fiodorem Denisowem. W niektórych częściach Polski walki trwały jeszcze do grudnia, ale powstanie kościuszkowskie upadło.

Niespełna rok później, 24 października 1795 roku Prusy, Rosja i Austria dokonały trzeciego rozbioru Rzeczpospolitej. Polska formalnie przestała istnieć, lecz wielu Polaków już szykowało się do dalszej walki o wolność.

Wybrane źródła informacji:

• Historia Polski 1492-1795 / Mariusz Markiewicz. - Wyd. 2 popr. - Kraków : Wydawnictwo Literackie, 2004.
  Przemyśl GP 89424, GP 89028
• Historia Polski 1572-1795 / Urszula Augustyniak. - Warszawa : Wydawnictwo Naukowe PWN, 2008.
  Przemyśl GP 98901, GP 98902
• Jak upadła Polska szlachecka / Szczepan Runicz [pseud.]. - Warszawa : Spółdzielnia Księgarska "Książka", 1927.
  Przemyśl GP 32932
• Jak upadła Polska szlachecka / Szczepan Runicz [pseud.]. - Warszawa : Spółdzielnia Księgarska "Książka", 1927
• Pamiętniki o rewolucji polskiej z roku 1794 / de Pistor; przeł. [z fr.] Bolesław Prawdzic-Chotomski. Warszawa: [b. w.], 1906.
  Przemyśl GP 81901
• Pisma Tadeusza Kościuszki/ Tadeusz Kościuszko ; wybrał, objaśnił i wstępem poprzedził Henryk Mościcki. - Warszawa: Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych, 1947.
  Przemyśl GP 168, GP 40904
• Powstanie kościuszkowskie/ Artur Śliwiński. - Wyd. 2. - Warszawa: M. Arct, 1920.
  Przemyśl GP 42482
• Powstanie kościuszkowskie w świetle korespondencji posła szwedzkiego w Warszawie : raporty J. Ch. Tolla do regenta Szwecji księcia Karola Sudermańskiego i kanclerza Fredrika Sparrego (styczeń-sierpień 1794) / Johan Christopher Toll; z rękopisu [szwedzkiego] przeł., wstępem i przypisami opatrzyła Leokadia Postén. - Warszawa; Kraków : Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1989.
  Przemyśl GP 78653
• Studwudziestoletnia walka narodu polskiego o niepodległość/ Bolesław Limanowski. - Kraków : Księgarnia S. A. Krzyżanowskiego, 1916.
  Przemyśl GP 28487
  
• Studwudziestoletnia walka narodu polskiego o niepodległość/ Bolesław Limanowski. - Kraków : Księgarnia S. A. Krzyżanowskiego, 1916.
• Stuletnia walka narodu polskiego o niepodległość / Bolesław Limanowski. - Lwów : Polskie Towarzystwo Nakładowe : Księgarnia Polska B. Połoniecki, 1906.
  Przemyśl GP 21838
• Tadeusz Kościuszko / oprac. red. i opieka meryt. Lech Chmielewski, Wojciech Kalwat, Maciej Krawczyk. - Warszawa : Hachette Polska, cop. 2010.
  Przemyśl GP 102377
• Trzy powstania narodowe : kościuszkowskie, listopadowe, styczniowe / Stefan Kieniewicz, Andrzej Zahorski, Władysław Zajewski ; pod red. Władysława Zajewskiego. - Wyd. 5 popr. i uzup. - Warszawa : "Książka i Wiedza", 2006.
  Przemyśl GP 95711
• W dwusetną rocznicę Powstania Kościuszkowskiego/ red. nacz. Zdzisław Libera ; Warszawa : Instytut Literatury Polskiej Uniw. Warszawskiego. - Warszawa : Uniwersytet Warszawski, 1995.
  Przemyśl GP 89238
• Przywódcy insurekcji kościuszkowskiej
• Muzeum Historii Polski
  
• Muzeum Wojaska Polskiego
  Zintegrowana Platforma Edukacyjna
• Film - Maciejowice. Ostatnia bitwa I Rzeczpospolitej